मुळशी धरण – सौंदर्याच्या आड लपलेलं संघर्षाचं वास्तव

जेव्हा आपण मुळशीच्या हिरव्यागार डोंगररांगांमध्ये जातो, डोंगरांच्या कुशीत लपलेलं शांत, स्वच्छ पाणी पाहतो – तेव्हा हे दृश्य आपल्या डोळ्यांना, मनाला ताजगी देतं. मुळशी धरणाचा परिसर आज पुणेकरांचं Weekend Paradise बनला आहे. पण या सुंदर निसर्गचित्रामागे एक हृदयद्रावक इतिहास दडलेला आहे – असा इतिहास जो भूमिहीन झालेल्या शेतकऱ्यांचा, त्यांच्या संवेदनशील बलिदानांचा आणि सामाजिक अन्यायाविरुद्ध उभ्या राहिलेल्या लढ्याचा आहे.

संपत्तीच्या बदल्यात जमीन – एक शांत गावाचं उद्ध्वस्त होणं

सन 1920 ते 1927 या काळात, टाटा पॉवर कंपनीने मुळशी परिसरात धरण बांधण्याची योजना आखली. ध्येय होतं – मुंबई आणि परिसरासाठी जलविद्युत निर्मिती. त्या काळात हे एक प्रगतिशील पाऊल मानलं जात होतं. पण यासाठी गावोगावची हजारो एकर सुपीक जमीन, शेतीसाठी उपयुक्त डोंगर उतार, आणि शेकडो कुटुंबांचं आयुष्य पाण्याखाली जाणार होतं.

पैशाच्या मोबदल्यात जमीन घ्यायची योजना राबवण्यात आली – पण त्या काळच्या शेतकऱ्यांना जमिनीचा कायदा, हस्तांतरण, नुकसानभरपाई याबद्दल पूर्ण माहिती नव्हती. हे खरं तर एका शांत गावाचं योजनाबद्ध विस्थापन होतं.

सामाजिक चळवळीचा जन्म – मुळशी सत्याग्रह

याविरोधात आवाज उठवला एका धगधगत्या मनाने – सेनापती बापटांनी. ते एक क्रांतिकारक होते, परंतु मुळशीच्या शेतकऱ्यांसाठी त्यांनी शांततेच्या मार्गाने लढा उभारला. मुळशी सत्याग्रह ही भारतातील पहिली पर्यावरण आणि जमिनीसाठी लढलेली मोठी चळवळ होती.

सेनापती बापट म्हणत –
"ही जमीन केवळ माती नाही, ही त्यांच्या जीवनाची धारा आहे. ती हिसकावून घेणं म्हणजे त्यांच्या अस्तित्वावर गदा आणणं!"

शेतकरी, स्त्रिया, वृद्ध लोकांनी मोर्चे, उपोषणं, आणि प्रशासनाविरोधातील निवेदने यांच्यातून आपला विरोध व्यक्त केला. बापटांनी तर धरणाचा बांधकामसामग्रीचा पुरवठा बंद पाडण्याचा प्रयत्न केला, आणि त्यासाठी त्यांना कारावासही भोगावा लागला.

संघर्षाचं रोमांच आणि वेदनेची जाणीव

मुळशीच्या सत्याग्रहात सहभागी झालेल्या अनेकांना सत्ता, पोलिस, आणि न्याय यांच्याकडून फसवणूक सहन करावी लागली. तक्रारी ऐकल्या गेल्या नाहीत, न्यायालयाने कंपनीच्या बाजूने निर्णय दिला. तेव्हा जनतेला कळलं की केवळ भावना पुरेशी नाहीत – सामूहिक संघटनचं अस्त्र हातात घ्यावं लागतं.

हा लढा जिंकला गेला नाही, पण त्याचं सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक स्थान अजूनही जीवंत आहे.
हा लढा प्रेरणा देतो की शेती, निसर्ग, आणि माणूस यांच्यातलं नातं तोडताना विकासाने काळजीपूर्वक पावलं टाकायला हवीत.

आजचा मुळशी – विसरलेली वेदना?

आज मुळशी धरणाच्या जलाशयात बोटी फिरतात, रिसॉर्ट्समध्ये संगीत वाजतं, आणि पावसात निसर्ग प्रेमी त्या पाण्याच्या सौंदर्यात हरवून जातात. पण त्या पाण्याखाली पुस्तकातही न चढलेली एक वेदना, एक इतिहास, एक लढा दडला आहे.

त्या पाण्याखाली अजूनही कोणी घर शोधतं, कोणी आईची आठवण काढतं, कोणी विहिरीच्या जागेवरून ओळख पटवतो. हे दृश्य डोळ्यांत पाणी आणतं.

उपसंहार:

मुळशी धरण म्हणजे विकासाचं प्रतीक जरूर आहे – पण त्याच्या पायथ्याशी उभा आहे एक गहिरा सामाजिक प्रश्न:
“विकास म्हणजे नेमकं काय? आणि तो कोणाच्या हक्कावर चालून मिळवायचा?”

हे विसरणं म्हणजे निसर्ग बघताना त्याच्या वेदनेवर पडदा घालणं होईल.
म्हणूनच मुळशीच्या सौंदर्याला डोळे भरून बघताना, त्या लढ्याचं स्मरण करणं – ही आपल्या संवेदनशीलतेची खरी कसोटी आहे.

मुळशी धरण – सौंदर्याच्या आड लपलेलं संघर्षाचं वास्तव